Edebiyatımızın değişik türlerinde birçok eser veren Namık Kemal’in yayımlanmış iki romanından ikincisi Cezmi’dir. İntibah Magosa’da, Cezmi ise Midilli’de (1880) yazılmıştır. Yazar, Cezmi’nin yazıldığı sıralarda tarihle uğraşıyordu. Romanda, makale ve tarih yazılarında, aziz bir emel gibi anlattığı İslam birliği rüyasını bir romanla da tespit etmek arzusu görülür.

İki cilt hâlinde tasarlanan ancak birinci cildi yayımlanan Cezmi, Türk edebiyatında ilk tarihî roman özelliği taşır. Romanın konusu, Osmanlı tarihinden alınmıştır. İntibah Tanzima’ta geçtiği hâlde, Cezmi16. yüzyılda II. Selim Devri’nde geçer. Olaylar İstanbul’da başlar, Azerbaycan ve İran’da sürüp gider, Tebriz sarayında sona erer.

Roman tekniği açısından eksik bulunsa da Türk romancılığının gelişimine katkısı inkâr edilemez. Romantizmin etkisi hissedilen romanda duygu, hayal ve tasvirlerde kısmen de olsa farklılık sezilir. Edebiyatımızda büyük yansımaları olan romanda vatanseverlik kavramına da yer verilir.

Âdeta kendi kimliğiyle özdeşleşen roman kahramanı Cezmi, birçok vasıflara sahiptir. O, yakışıklılığı yanında cirit ve atlı sporda usta, yiğit bir süvari ve bilgin bir şairdir. Yazar, Cezmi’nin bu özellikleriyle sanki kendi gençliğini yaşıyor gibidir.